Dłużnicy stosują różne sposoby na uniknięcie odpowiedzialności za swoje zobowiązania. Bardzo często wyzbywają się swojego majątku na rzecz najbliższych lub osób trzecich, tak by wykazać przed swoim wierzycielem całkowitą niewypłacalność. Ustawodawca mając na względzie takie sytuacje wprowadził ochronę dla wierzycieli pod postacią skargi pauliańskiej – czym jest ta instytucja i kiedy można z niej skorzystać?
Skarga pauliańska
W rzeczywistości skarga pauliańska, choć od lat stosowana w polskim ustawodawstwie, wywodzi się ze starożytnego prawa rzymskiego. Jej podstawowym celem jest ochrona interesu wierzycieli przed bezprawnymi działaniami ich dłużników.
Skarga pauliańska została dokładnie uregulowana w treści art. 527 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym, gdy wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć. Czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli wskutek tej czynności dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności. Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli uzyskała korzyść majątkową osoba będąca w bliskim z nim stosunku, domniemywa się, że osoba ta wiedziała, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli. Jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli korzyść majątkową uzyskał przedsiębiorca pozostający z dłużnikiem w stałych stosunkach gospodarczych, domniemywa się, że było mu wiadome, iż dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli.
Jak wynika z powyższego skarga pauliańska jest narzędziem pozwalającym na zakwestionowanie czynności dłużnika, które doprowadziły do uszczuplenia jego majątku.
Zastosowanie skargi pauliańskiej
Jasnym jest, że skarga pauliańska może znaleźć zastosowanie tylko wtedy, gdy dłużnik wiedząc o swoich zobowiązaniach celowo doprowadza do całkowitego lub znacznego wyzbycia się majątku kosztem wierzycieli. W przypadku, gdy dłużnik realizuje swoje zobowiązania lub stał się niewypłacalny z obiektywnych przyczyn (np. utrata pracy, kradzież jego majątku, konieczność wydania pieniędzy na leczenie) wierzyciele nie będą mogli skorzystać z omawianej skargi.
Zastosowanie skargi pauliańskiej jest więc uzasadnione tylko wtedy, gdy zachowanie dłużnika w celowy sposób zmierza do tego, by nie musiał on spłacać swoich długów pomimo, iż go na to stać (choćby w systemie spłaty ratalnej). Przesłanka pokrzywdzenia wierzyciela, a tym samym także ocena legitymacji nabytej przed wniesieniem pozwu, powinna być dokonywana według stanu rzeczy istniejącego w tym zakresie w czasie wyrokowania, czyli zgodnie z zasadą aktualności wyroku z art. 316 § 1 KPC, czyli do tego czasu powinna się utrzymywać. Wystąpić po raz pierwszy winna jednak już w dacie dokonania przez dłużnika z osobą trzecią czynności objętej pozwem wniesionym na podstawie art. 527 KC. W świetle treści art. 528 KC wiedza osoby trzeciej (w tym także osoby małoletniej) o tym, że dłużnik działał z pokrzywdzeniem wierzyciela, jest prawnie nieistotna w sytuacji, gdy na skutek spornej czynności prawnej osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową bezpłatnie. Przedmiotowy przepis wyłącza potrzebę badania stanu świadomości po stronie osoby trzeciej, nie chroniąc nieodpłatnych przysporzeń dokonanych z pokrzywdzeniem innych osób.
Jak zauważył Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z dnia 18 listopada 2021 r. (sygn. akt I ACa 1005/21) Dla skuteczności roszczeń pauliańskich indyferentny prawnie pozostaje element przesunięć majątkowych pomiędzy dłużnikiem i innymi osobami (osobami trzecimi) w wyniku wykonania odpowiednich zobowiązań majątkowych między tymi podmiotami, byleby tylko wystąpiły przesłanki roszczeń pauliańskich przewidziane w art. 527 KC. W orzecznictwie wskazywano, że można nawet zaskarżyć umowę o dział spadku obejmującą nieruchomość spadkobierców, jeżeli na podstawie tej umowy dłużnik przeniósł swój udział we współwłasności nieruchomości na innych spadkobierców bez uzyskania odpowiedniej spłaty w wyniku wykonania wcześniejszych, tzw. nieformalnych porozumień dotyczących spadku. Tym bardziej więc wewnętrzne porozumienie dłużnika i pozwanej, które nie znalazły wyrazu w treści aktu notarialnego, nie mogą być przeszkodą do uznania czynności prawnej za bezskuteczną w sytuacji zniesienia współwłasności dokonanej między małżonkami bez żadnych spłat i dopłat.
Na zakończenie niniejszego artykułu chcielibyśmy podziękować kancelarii JCZ Radca Prawny Bydgoszcz za udostępnienie źródeł oraz pomoc w przygotowaniu tekstu. Redakcja Law Media od wielu lat zajmuje się krzewieniem wiedzy prawnej. Naszą misją jest dostarczanie rzetelnych informacji z zakresu prawa, które mogą pomóc czytelnikom lepiej zrozumieć swoje prawa i obowiązki. Mamy nadzieję, że ten artykuł przyczyni się do budowania świadomości problemu, który opisaliśmy. Pamiętajmy jednak, że niniejszy tekst nie jest poradą prawną i w przypadku konieczności rozwiązania konkretnych problemów prawnych, zalecamy skorzystanie z usług profesjonalnego adwokata.
Czytaj również: