Mieszkając na Śląsku, nie sposób o nim nie usłyszeć. Skarbek bądź Skarbnik, czyli dobry duch kopalni, obecny jest w śląskich wierzeniach jak żadna inna postać. Kim tak naprawdę jest Skarbek, i czy górnicy, pracujący w kopalni powinni się go bać?
Skarbek, czyli kto?
W podaniach i legendach Śląska, a także z Małopolski możemy natknąć się na tajemniczą postać, związaną z podziemnym światem kopalni. Skarbnik to jej duch opiekuńczy, który, choć uznany jest za demona, pełni w istocie dobrą rolę w historiach, przekazywanych na śląskich ziemiach z pokolenia na pokolenie.
W demonologii słowiańskiej mianem Skarbnika określano ducha, zamieszkującego podziemia, zwłaszcza kopalnie. Etymologia słowa pochodzi od staropolskiego wyrażenia skarbić, co oznaczało zjednywać sobie, opiekować czy też troszczyć się. Faktycznie, w podaniach ludowych, Skarbek był duchem, który bardzo dużą wagę przywiązywał do odpowiednich zwyczajów i przestrzegania porządku na kopalni.
Istnieje kilka różnych podań na temat tego, skąd pochodzi Skarbek. Według dostępnych źródeł mógł on być: górnikiem, który za niecenzuralne słownictwo został skazany na wieczne przebywanie pod ziemią; górnikiem, który nie dotrzymał obietnicy danej duchowi kopalni; okrutnym właścicielem kopalni, który zabił swoją córkę Barbarę; sztygarem, kochającym z węglem ponad wszystko, który uprosił Boga, aby ten pozwolił mu pozostać pod ziemią.
Legendy związane ze śląskim Skarbnikiem
Choć samo pochodzenie Skarbnika jest w legendach przedstawiane dość mrocznie, a jego bytność w kopalni w większości przekazów związana jest z karą, to postać ta odbierana jest przez górników pozytywnie. Duch ten często pomaga im znaleźć drogę do wyjścia z kopalni, ostrzega także pracowników przed pożarami, czy też tąpnięciami. Jest wiele legend, opowiadających o tym, jak Skarbek pomógł zmęczonemu górnikowi w wydobywaniu węgla lub uratował załogę przed niebezpieczeństwem.
Jedna z popularnych legend mówi o młodym chłopcu, który przyszedł pracować do kopalni, żeby pomóc matce utrzymać rodzinę. Sztygar był na początku sceptyczny, ale zgodził się przyjąć chłopca do pracy pod warunkiem, że będzie on pracował tak samo, jak inni, dorośli górnicy. Pierwszego dnia, chłopiec już wiedział, że sobie nie poradzi i właśnie miał iść do pracodawcy, aby powiedzieć, że rezygnuje, gdy nagle pojawił się obok niego starszy górnik. Zapytał młodzieńca, co go trapi, a gdy ten wyjawił mu powód, mężczyzna powiedział, że pomoże mu w pracy, jeśli ten po równo podzieli się z nim wypłatą. Tak też się stało – górnik pomagał chłopcu w codziennych zadaniach, a gdy po tygodniu młodzieniec przyszedł do sztygara po wypłatę, ten ze zdziwieniem postanowił przyjąć go do pracy. Gdy chłopiec wyszedł z kopalni, czekał już na niego pomocny górnik, któremu młodzieniec wypłacił obiecaną część. Na ten gest mężczyzna roześmiał się serdecznie i przybrał swoją prawdziwą postać.
- Zatrzymaj wszystkie pieniądze – powiedział Skarbnik. - I obyś zawsze był taki uczciwy.
Jak wygląda Skarbnik?
Skarbnik miał wiele postaci, a jego wygląd przedstawiano różnie, zależnie od opowiadanej legendy. W większości podań był on ubranym w odświętny strój górniczy mężczyzną, który w jednej ręce trzymał laskę, a w drugiej pochodnię. W innych legendach przybierał postać starca z siwą brodą i końską lewą nogą. Istnieją także podania, w których Skarbek był przedstawiany jako zwierzę – mysz, pies, koń, kozioł, żaba albo pająk. Czasem jego obecność ograniczała się do stukania czy pukania – w tej postaci był po prostu niewidzialnym duchem podziemia. Skarbnik postrzegany był jako duszek pomocny, którego jednak łatwo można było rozzłościć. To, czego według większości legend nie lubił nad wyraz, to przede wszystkim pijaństwo, używanie niecenzuralnych słów, czy... gwizdanie.
