Dziś obchodzimy Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu. Warto przy tej okazji przybliżyć historię Żydów zamieszkujących kiedyś obszar Rudy Śląskiej.
Międzynarodowy Dzień Pamięci o Ofiarach Holokaustu został ustanowiony przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 1 listopada 2005 roku i ma na celu uczczenie pamięci ofiar pochodzenia żydowskiego, pomordowanych w czasie II wojny światowej przez nazistowskie Niemcy. Data - 27 stycznia - nawiązuje do rocznicy wyzwolenia niemieckiego obozu Auschwitz-Birkenau w 1945 roku. Warto przy tej okazji przybliżyć historię Żydów zamieszkujących kiedyś obszar Rudy Śląskiej.
Pierwsze wzmianki o Żydach na terenie miasta pochodzą już z I połowy XVIII wieku
Pojawienie się Żydów w granicach dzisiejszej Rudy Śląskiej w XIX wieku związane było przede wszystkim z rozwojem przemysłu ciężkiego na tych terenach. Jednak pierwsze wzmianki o Żydach na terenie miasta pochodzą już z I połowy XVIII wieku. Najstarsza informacja pochodzi z 1720 r. i dotyczy właściciela karczmy we wsi Kochłowice, o nieznanym imieniu i nazwisku, który z pochodzenia był Żydem. Z 1738 r. pochodzi wzmianka o udzieleniu aktu chrztu dziecku urodzonemu ze związku małżeńskiego Żydówki i katolika – Tamer i Krzysztofa Scheferów.
Największe skupisko żydowskiej społeczności występowało na obszarze obecnej dzielnicy Wirek, ówcześnie wchodzącej w skład osady Nowa Wieś. Żydzi mieszkający na terenie miasta początkowo należeli do gminy żydowskiej w Łagiewnikach Górnych (z czasem włączonej w struktury gminy żydowskiej w Królewskiej Hucie). Z danych statystycznych z 1845 r. dowiadujemy się, że w Wirku zamieszkiwało 369 mieszkańców; wśród nich wymienia się 5 rodzin żydowskich.
W roku 1862 wireckiej społeczności judaistycznej udało się utworzyć samodzielną filię gminy żydowskiej z prawem odprawiania kultu religijnego. Do celów sprawowania kultu religijnego wynajęli w powstałym w 1855 r. domu karnym kaplicę więzienną, która służyła także jako miejsce do odprawiania nabożeństw dla miejscowych katolików i protestantów. W skład powstałej filii gminy wchodziły następujące miejscowości: Biskupice, Bykowina, Bielszowice, Makoszowy, Kończyce, Pawłów, Sośnica, Ruda, Rudzka Kuźnia, Ruda-Poręba, Wirek, Nowa Wieś, Halemba z Kłodnicą, Kochłowice, Redendorf oraz Radoszowy. Na tym terenie w tym czasie zamieszkiwało 53 Żydów.
Synagoga
W 1891 r. w centrum osady przemysłowej, przy dzisiejszej ul. Kupieckiej 5 na niedużej parceli pomiędzy stojącymi tu budynkami mieszkalnymi wybudowano murowaną reprezentacyjną synagogę wraz z budynkami administracyjnymi, związanymi z działalnością gminy żydowskiej. W tym czasie społeczność żydowska Wirka liczyła zaledwie 74 Żydów.
Najstarszy widok synagogi pochodzi z maja 1898 r. Na podstawie tych fotografii pochodzących z przełomu wieków możemy dziś opisać synagogę pod względem architektonicznym. Została wybudowana według projektu mistrza budowlanego Benno Gretschela z Królewskiej Huty uroczyście poświęcona 26 grudnia 1891 r.
Synagoga była budowlą murowaną z czerwonej cegły prawdopodobnie klinkierowej, nietynkowanej, zbudowana na zrzucie prostokąta, niepodpiwniczona, wolno stojąca, o symetrycznym rzucie, orientowana na linii wschód zachód, dosłownie wciśnięta w niską zabudowę przemysłowej dzielnicy. Została wybudowana w stylu neogotycko-romanizującym określanym w tym czasie jako symbol asymilacji niemieckich Żydów. Obiekt mógł pomieścić w swoim wnętrzu w sumie około 250 osób. Na parceli obok synagogi znajdowały się jeszcze dwa budynki; mieszkalny o przeznaczeniu na szkołę żydowską oraz siedzibę zarządu gminy, oraz dom dla rabina.
Po 48 latach funkcjonowania synagogi w przestrzeni publicznej w duchu tolerancji i poszanowania we wrześniu (być może 3 lub 4 września) 1939 r. synagoga zostaje podpalona przez wojska niemieckie i w formie ruiny pozostawiona do 1940 r. Z powojennych relacji świadków wynika, że została wysadzona przez wojsko w powietrze. (relacja Franciszka Bukala). Z zachowanych w archiwum dokumentów z przełomu 1940 r. przeczytać możemy informację o wyburzeniu ruin synagogi z powodu zagrożenia zawaleniem wyniku szkód górniczych. Obecnie po dawnej synagodze w Wirku nie pozostał najmniejszy ślad. W miejscu, w którym stała znajduje się głaz z tablicą informacyjną.
Tragiczny 1939 rok
Dzieje żydowskich mieszkańców Wirka zakończyły się wraz ze wkroczeniem do miasta we wrześniu 1939 r. wojsk niemieckich. 8 października 1939 r. na mocy dekretu Hitlera, Wirek, jak i pozostałe obecne dzielnice Rudy Śląskiej zostały wcielone do Rzeszy Niemieckiej jako tzw. rejencja katowicka. Z danych statystycznych z października 1939 r. na terenie Wirku mieszkało 46 Żydów. Wszystkich mieszkańców pochodzenia żydowskiego zmuszono do opuszczenia Wirku, prawdopodobnie wywożąc ich do Generalni Guberni lub umieszczono w getcie w Dąbrowie Górniczej.
W 2013 roku ukazała się długo wyczekiwana publikacja "Synagoga w Wirku. 1891 – 1939. Ocalona pamięć". Książka jest efektem trwającego kilka lat obywatelskiego, autorskiego, oddolnego projektu, który zmierzał do zgromadzenia informacji i ocalenia pamięci o synagodze w Wirku, obecnie dzielnicy Rudy Śląskiej, zniszczonej przez hitlerowców w 1939 r. oraz o wireckiej żydowskiej gminie wyznaniowej, której członkowie wkrótce potem padli ofiarami Holokaustu. Inicjatorami i głównymi realizatorami książki są Barbara i Adam Podgórscy.
